De hemelboom rukt op overal in de wereld. Je draait je rug en als je omkijkt piepen er een paar hemelboompjes uit de grond. De natuur lacht, op haar manier, met onze ontbossingsdrift. Gesprekken over deze exoot gaan dan ook over hoe ze alles overwoekeren en schade berokkenen. Wat een schurken van bomen! Hoog tijd om na te denken over invasieve soorten en hoe we eigenlijk de rode loper voor ze hebben uitgerold.

Tekst en foto's: Kathelijne Bonne.

---

Toen ik eind juni wegging uit Torrelodones (Madrid), vond ik het jammer dat er op een straathoek vol wilde bloemen een mooi amandelboompje stond te sterven. Daarna werd het omgehakt en de bloemen gemaaid (als bosbrandpreventie). Toen ik begin september terug was, stond er op dezelfde plek een dichte kluit hemelbomen, de grootste bijna 2,5 meter hoog en ondanks de extreme droogte van de voorbije zomer, staan ze zwaar beladen van mooi gevormde samengestelde bladeren. Ook in Napels waar ik deze zomer was, is er een invasie gaande van hemelbomen. Ze groeien overal op slecht onderhouden bermen, straatranden, langs spoorwegen en tussen de straatstenen. 

Beter dat dan kaal asfalt, toch? 

Een paar vragen rijzen op: Groeit de hemelboom zo goed omdat hij stuit op weinig weerstand in onze verschraalde ecosystemen? Of anders bekeken: Moeten we eigenlijk niet blij zijn dat er toch tenminste één boom is, en nog wel een mooie (al kan kan hij erg stinken), die niet voor de bijl gaat voor onze boomkapmanie en bosproductenhonger?  

Ik ben geen bosexpert, het is dus niet de bedoeling hier een technisch verslag rond de stand van zaken wat betreft deze boomsoort te posten. Sta me toe me schoorvoetend te mengen in de hemelbomenpolemiek, hem als metafoor ter discussie te brengen, en voer tot nadenken te geven.

Op de ruïnes van het kapitalisme

Want ik heb een frappant boek gelezen dat een invloed kan hebben op onze manier van denken over de natuur: "De paddenstoel aan het einde van de wereld", van de Amerikaans-Chinese Anna Lowenhaupt Tsing. Ze beschrijft de ecologie en sociologie (ja een beetje heavy soms) van de matsutake paddenstoel, een delicatesse in Japan. Er hangt een hele kluwen van menselijke omzwervingen en marginaliteit rond de zoektocht naar - en consumptie van - deze zwam. De matsutake komt in heel het noordelijke halfrond voor, maar hij groeit alleen waar hij zelf wil groeien, je kan hem niet kweken. Je moet hem gaan zoeken in een bepaald soort bos. 

Hij groeit in 'nieuwe' post-apocalyptische bossen, waar vroeger oerbossen volledig gekapt zijn, atoombommen zijn ontploft, en waar nu "ongewenste exoten en minder waardevolle (voor de houtkap) soorten" het gedegradeerde land inpalmen. 

Dol op vervuilde plekken

De metafoor die Lowenhaupt Tsing gebruikt "de matsutake toont dat er leven mogelijk is op de ruïnes van het kapitalisme", klinkt een beetje somber, maar is het niet. Het komt erop neer dat waar de mens de natuur heeft uitgeput, er plekken zijn ontstaan die naar kapitalistische maatstaven waardeloos zijn, maar waar toch iets waardevols kan gebeuren. En nu terug naar de hemelboom.

Die is ook dol op verstoorde en verontreinigde omstandigheden en haast zich die als eerste te koloniseren. In dat opzicht is hij een rasechte pionier. Hij kan uitstekend tegen droogte en is een van de meest vervuilingsbestendige planten ter wereld. Kwik uit de bodem legt hij zonder verpinken vast in zijn biomassa, en zelfs ultraviolette straling verdraagt hij dapper. De Ailanthus altissima, tree of heaven, albero del paradiso, hoe je hem ook noemen wilt, komt uit China en is als sierboom in Europa geïmporteerd in de achttiende eeuw, toen chinoiserie in de mode was. Intussen is deze boom een plaag in heel de wereld en staat in vele landen op de lijst van 'unwanted organisms'.

De hiel van Achilles

De hemelboom plant zich razendsnel voort via zaadjes en scheuten. Bovendien verspreidt hij allelochemische stoffen die andere planten in hun ontwikkeling verstoren, dat geeft hem een competitievoordeel. Maar net zoals de meeste pionierssoorten en durvers, of helden zoals Achilles, leeft de hemelboom snel, ... en sterft jong. Vaak haalt hij geen vijftig jaar, ondanks zijn imposante verschijning.

Hoe verzet de natuur zich tegen de hemelboom? Volgens Peter Wohlleben, boswachter en schrijver van het baanbrekende Verborgen leven van bomen, zorgen natuurlijke wisselwerkingen ervoor dat een gezond inheems ecosysteem de invasieve soorten aan banden legt. Het lokale ecosysteem zal zich altijd herstellen van de aanval van een op het eerste gezicht onoverwinbare exoot, al kan dat verschillende decennia duren. In de wilde natuur zou de hemelboom dus vanzelf een toontje lager moeten zingen en teruggedrongen worden. Maar zoals je begrijpt, is er bij ons niet echt sprake van een gezond natuurlijk evenwicht. Invasieve soorten krijgen vrij spel. 

Toch heeft elk levend wezen een zwakte.

Als er één ding waar de hemelboom niet van houdt, dan is het schaduw en gebrek aan licht. Dat is zijn Achilleshiel. Vandaar dat hij vooral ontkiemt op open plekken waar andere bomen gevallen zijn en een lichtgat hebben gecreëert, of waar actief gekapt wordt. En omdat er overal meer kale plekken zijn volgt de hemelboom gewoon het commando van zijn genen: Ga en Vermenigvuldig U! Daar laat hij geen gras over groeien.

Maar toch is er een ander zwak puntje ontdekt. En hier stuiten we weer op een zwam. Specialisten hebben in Amerika een bodemschimmel ontdekt die dodelijk is voor de hemelboom. Bij tests sterven de hemelbomen die de schimmel toegediend kregen. Maar hebben we niet net geleerd dat het niet erg verstandig is een exotisch organisme in de natuur los te laten? Schimmels kunnen enorm veel schade toebrengen aan ecosystemen en de meeste pogingen tot 'biocontrole' pakten averechts uit.

Monocultuur van hemelbomen

Bosbouwkundigen weten beter dan ik hoe we het hemelbomenprobleem moeten aanpakken. Het is inderdaad wenselijk dat we de biodiversiteit zo hoog mogelijk houden en dat we niet in een hemelbomenmonocultuur terecht komen. Maar de specialisten moeten dan wel door de beleidsmakers gehoord worden, hun expertise serieus genomen en hun natuurherstelplannen uitgevoerd worden.

Want voor wie nog niet op de hoogte is, de boskap is niet alleen een issue in ontwikkelingslanden in de Tropen, maar ook op zogezegd ontwikkelde plaatsen zoals Europa. Terwijl jij dit leest worden oerbossen gekapt, vooral in Oost-Europa - om van Oekraïne maar te zwijgen -, om onze honger naar meubels, pellets en andere bosproducten - vaak afgeleverd met gewetensussend FSC-label - te stillen. Dat is opportuun voor oprukkende legers van unwanted organisms die de nieuwe slagvelden zullen koloniseren - maar die het verlies aan ecosysteemdiensten van het voormalige oerbos niet snel kunnen compenseren.

Ik neem even geen blad voor de mond : Ondanks het feit dat we door ons eigen toedoen in een hemelbomenstorm terecht zijn gekomen, ben ik blij dat die schurk van een boom bestaat, een hoopvol teken dat de natuur sterker is dan ons. Als we de natuur de kans geven zich te herstellen kunnen we het aan de andere bomen overlaten de hemelboom een lesje te leren, en terug op zijn plaats te zetten, als één soort braafjes tussen de andere soorten. En als we daar niet toe in staat zijn, leef ik persoonlijk liever in een wereld vol hemelbomen dan helemaal geen bomen.  

----

Gerelateerd: 

• Europees Parlement stemt voor sterke anti-ontbossingswet.
• De verloren regenwouden van Groot-Brittannië: leer ze kennen en bescherm ze!
• Succesvolle herbebossing in de Republiek Niger, een arm land in de Sahel.
• Jane Goodall sluit zich aan bij de One Trillion Trees campagne.

Artikel geschreven door Kathelijne Bonne, geoloog en bodemkundige. 

De Planeetzusjes is een initiatief van drie zussen uit Waasmunster. We schrijven ook op Good Climate News en Kathelijne is ook redactrice GondwanaTalks.

Laatste posts: